Actualitads
2 matg 2013, 17.15h
REFERAT PUBLIC EN L'INSTITUT PER PLURILINGUITAD, FRIBOURG
Ni Talians, ni Tudais-chs!
En il 19avel tschientaner vulevan liberals progressists eliminar il rumantsch ch’els consideravan sco in obstachel per il svilup dal chantun Grischun e per sia integraziun en la Confederaziun. Sco cuntermoviment ha in circul da redacturs, magisters ed intellectuals instradà in moviment per preservar e cultivar il rumantsch, l’uschenumnada «renaschientscha rumantscha». Quest moviment aveva la finamira da perscrutar e documentar il rumantsch, da promover la lingua en la pressa ed en scola ed er da svegliar en il pievel ina conscienza linguistica e culturala. Il pli grond success da questas stentas è stada dal 1938 la renconuschientscha dal rumantsch sco lingua naziunala.
Rico Valär preschenta ses cudesch che metta il moviment patriotic e linguistic rumantsch en in context naziunal ed internaziunal, partind dal relasch dal poet ed activist rumantsch Peider Lansel (1863-1943).
12 avrigl 2013, 19h
VERNISSASCHA PUBLICA EN IL MUSEUM RETIC A CUIRA
Weder Italiener noch Deutsche! Die rätoromanische Heimatbewegung 1863-1938
Punctualmain per il dubel onn giubilar - 75 onns rumantsch sco lingua naziunala e 150 onns Peider Lansel - publitgescha la chasa editura hier + jetzt da Baden la fin da mars il nov cudesch davart il moviment patriotic svizzer, davart il moviment rumantsch e davart la renconuschientscha dal rumantsch sco lingua naziunala. Questas tematicas vegnan illustradas en il cudesch cun istorgias fascinantas e cun fotografias impressiunanatas. La vernissascha publica ha lieu venderdi, ils 12 avrigl 2013 a las 19h en il Museum Retic a Cuira. Il cudesch po vegnir empustà online. Artitgels da pressa en quest connex chattan ins qua.
16 zercladur 2012, 16h
FESTA PUBLICA E VERNISSASCHA EN IL PARKIN NOT VITAL SENT:
OUVRAS DA PEIDER LANSEL, TOM II
Sonda ils 16 da zercladur ha lieu en il Parkin d’art da l’artist cun renum mundial Not Vital la preschentaziun dal segund tom da las Ouvras da Peider Lansel. Peider Lansel (1863-1943) è stà in enconuschen, essaist ed activist rumantsch e s’ha engaschà quasi tut sia vita per la promoziun e recugnuschientscha da sia lingua materna. Quai che ha cumenzà l’onn 1966 cun l’ediziun da sia ouvra lirica tras Andri Peer ha ussa chattà sia cumplettaziun: Il segund tom cumplettescha l’ediziun da l’ovra dal poet sentiner ch'è stà in grond cumbattant per lingua e patria. La lavur d’ediziun da Rico Valär han sustegnì l’Institut grischun per la perscrutaziun da la cultura e la Fundaziun Not Vital Sent.
In sonda suentermezdi vegn preschentà il cudesch al public ed i dat la pussibilitad da visitar il Parkin ed er l’iert da Peider Lansel gist dasperas cun la ruina da la baselgia San Peder. I discurran Rico Valär (autur) ed Anita Decurtins-Capaul (manadra da la Chasa Editura Rumantscha).
8 matg 2012
WIE DIE ANERKENNUNG DES RÄTOROMANISCHEN DIE SCHWEIZ EINTE.
L'IMPURTANZA NAZIUNALA DAL RUMANTSCH AVANT LA SEGUNDA GUERRA MUNDIALA.
Ils 20 november dal 2010 ha gì lieu a Schaan/FL ina dieta dal «Arbeitskreis für interregionale Geschichte des mittleren Alpenraumes» davart l'istorgia e l'actualitad dal rumantsch en Grischun ed en la Val dal Rain. Las contribuziuns da questa dieta èn ussa vegnidas publitgadas en in tom intitulà «Geschichte und Gegenwart des Rätoromanischen in Graubünden und im Rheintal». En l'artitgel da Rico Valär, deditgà a la renconuschientscha dal rumantsch sco lingua naziunala en Svizra l'onn 1938 vegn mussà co che questa votaziun ha servì a l'elita politica da quella giada ad unir il pievel svizzer avant la segunda guerra mundiala. L'artitgel pon ins telechargiar qua, la pagina d'internet da la societad editura chattan ins qua.
30 mars 2012, 19.30h, Chesa Planta Samedan
VERNISSASCHA DAL TOM II DA LAS «OUVRAS DA PEIDER LANSEL»
EDIZIUN CHÜRADA DA RICO FRANC VALÄR
La fin mars dal 2012 cumpara passa quarant'onns suenter l'ediziun da l'emprim tom da las «Ouvras da Peider Lansel» chüradas dad Andri Peer, finalmain il tom II: PROSA, ESSAIS, ARTICHELS E CORRESPUNDENZA.
Quest segund tom da l'ediziun da las ovras da Peider Lansel renda accessibels ses impurtants essais culturistorics, blers da ses artitgels en gasetta, ses texts en prosa e preschenta per l'emprima giada er ina detagliada biografia, illustrada cun bleras fotografias, che cuntegna er extracts da sia correspundenza. Per vegnir a savair dapli, legiai il PLED SÜN VIA u dai in sguard sin la TABLA DAL CUNTGNÜ.
Il cudesch da 580 paginas cun 32 illustraziuns po vegnir empustà per 38.- francs tar la Chasa Editura Rumantscha a Cuira. Il tom I (dal 1966) ed il tom II (2012) pon ins er empustar ensemen per in pretsch special da 50.- francs sin www.chasaeditura.ch. Dapli infurmaziuns datti sin il fegliet infurmativ.
20 fanadur 2010
BÜNDNER MONATSBLATT
EIN ENGADINER AUF EISBÄRENJAGD
En l'ediziun actuala dal Bündner Monatsblatt vegn rapportà detagliadamain davart l'aventurusa expediziun da chatscha la stad 1907 en Grönlanda da Töna Lansel, il frar da Peider Lansel. Grazia al rapport da viadi d'in da ses collegas, a fotografias veglias, per part or dal relasch da Peider Lansel, ed a correspundenzas da famiglia vegnin nus a savair interessants detagls davart questa aventura da chatscha luxuriusa e prigulusa. Ins po empustar qua il Bündner Monatsblatt u leger qua l'artitgel.
18 mars 2010
ALTAÏR - SUIZA
EL ROMANCHE, UN PATRIMONIO MUY ANTIGUO
Il numer da mars da la revista da viadis spagnola Altaïr è deditgà cumplainamain a la Svizra. Tranter auter vegnan preschentadas sin otg paginas l'istorgia e l'actualitad linguistica da l'Engiadina ed ins discurra dal muviment rumantsch en Engiadina al cumenzament dal 20avel tschiantaner cun la persunalitad rumantscha la pli enconuschenta dal quel temp, Peider Lansel. L'artitgel pon ins leger qua.
12 november 2009
CHALENDER LADIN
TANTER RUMANTSCHS, BE RUMANTSCH!
En il 100avel Chalender Ladin da quest onn vegn preschentada l'activitad da Peider Lansel a favur dal chalender e da l'Uniun dals Grischs. Peider Lansel è in dals cunfundaturs dal Chalender Ladin, l'emprim numer è apparì dal 1911. El ha era creà il motto che sa chatta sin quasi tut ils fruntspizis dals 100 chalenders: Tanter rumantschs, be rumantsch!
Peider Lansel ha procurà en ils emprims onns da l'existenza dal chalender per ina solida basa finanziala ed ha era fatg reclama per ch'i vegnian inoltrads texts per publitgar e per ch'il chalender vegnia cumprà da mintga chasada e scha pussibel era da mintga hotel. Ina attenziun particulara ha el dà a l'acquisiziun d'inserats ed a la reclama rumantscha en il chalender ed en la pressa rumantscha da l'Engiadina en general. Lansel ha era fatg diversas propostas per ils statuts da l'Uniun dals Grischs che èn per part en vigur anc oz. L'artitgel pon ins leger qua.
10 november 2009
PEIDER LANSEL: POET, COLLECTUR, ACTIVIST
Sairada tematica da la Societad istorica dal Grischun
en il Museum Retic a las 20.15h
Peider Lansel era ina persunalitad impurtanta dal moviment rumantsch dal 20avel tschientaner ed è vegnì stilisà en patria ed a l’ester sco mitus dal bun muntagnard che defenda sias tradiziuns e sia lingua. Il romanist engiadinais Rico Valär vegn a referir a chaschun da questa saira tematica davart la vita e l’ovra da Peider Lansel, davart sia ruinusa mania da collecziunar e davart ses inschignus engaschament sco activist cunter ils irredentists talians e per il rumantsch sco quarta lingua naziunala svizra.
Fin ils 16 october 2009
MUSEUM D'ENGIADINA BASSA SCUOL
OUR DAL RELASCH DA PEIDER LANSEL
Il Museum d'Engiadina Bassa Scuol mussa questa stad ina exposiziun cun material or dal relasch da Peider Lansel. Sper divers texts dal poet vegnan ad esser expostas fotografias historicas da l'Engiadina bassa en ils onns 1910 e 1920 che mussan la vita da mintgadin, usanzas, chasas e portraits da singulas persunas. Enpli pon ins tadlar diversas chanzuns popularas engiadinaisas che Peider Lansel ha registrà cun in fonograf impurtà da l'America. Infurmaziuns areguard il museum chattan ins qua.
27 gün 2009
PEIDER LANSEL: poet randulin - rumantsch paschiunà
DIETA A SENT
Ils 27 gün organisescha la Grotta da cultura in collavuraziun cun la Lia Rumantscha e Rico Valär üna dieta a Sent dedichada a Peider Lansel, da las 10h a las 19h. Il di cumainza in Sala cumünala cun ün bainvgnü dad Ida Zisler e trais referats da Clà Riatsch, Renata Coray e Rico Valär. Lura segua ün giantar in cumpagnia illa Sala cumünala. Tuotta di as po visitar illa Grotta da cultura üna exposiziun da fotografias istoricas e registraziuns da chanzuns popularas our dal relasch da Peider Lansel.
Il davomezdi daja üna guida tematica tras cumün cun Cla Sarott, Cla Rauch e Claudio Vital areguard las chasas dals Lansels, il fö da Sent, la baselgia San Peder ed il parkin da Lüzza Crastan, hoz Not dal mot. Il di glivra cun üna discussiun publica cun Chasper Pult sur dad algordanzas persunalas dals Sentiners a Peider Lansel, sur dals randulins da Sent, l'increschantüm, l'ir e tuornar dals Engiadinais. Tanteraint daja prelecziuns da poesias da Peider Lansel cun Gianna Bettina Gritti, Rut Plouda e Mario Pult. Qua chattan ins il program detaglià.
20 zercladur 2009
PIZ - magazin per l'engiadina e las vals italofonas dal grischun
EIN ENGADINER AUF EISBÄRENJAGD
Il tema principal dal PIZ da questa stad è la chatscha. En quest connex vegn relatà da l'aventurusa expediziun da chatscha en Grönlanda dal frar da Peider Lansel, Töna Lansel. Töna Lansel è partì dal 1907 cun trais collegas chatschaders da la Norvegia per far chatscha d'urs da glatsch e da bovs-mustgats a la costa da la Grönlanda. Töna Lansel ha gì in grond success da chatscha ed è turnà cun 24 bestgas mortas, tranter quellas 8 urs da glatsch. Ina pel d'urs da glatsch sa chatta anc adina en la chasa da Peider Lansel a Sent. Quest artitgel pon ins leger empustond il magazin PIZ qua ubain stgargiond l'artitgel qua.
18 zercladur 2009
ANNALAS DA LA SOCIETAD RETORUMANTSCHA
ANDRI PEER E PEIDER LANSEL: STIZIS E VIZIS
En las Annalas da quest onn cumpara ina contribuziun deditgada als dus poets Andri Peer e Peider Lansel. Peer ha edì ils onns 1960 la lirica da Peider Lansel e s'ha fatschentà intensivamain cun sia ovra e vita. Questa confruntaziun cun Peider Lansel ha influenzà profundamain la producziun litterara e la mischiun dad Andri Peer. En quest artitgel vegnan perseguitads intgins da quests stizis, ma i vegn era mussà che Peer ha laschà sez stizis posthums en l'ovra poetica da Peider Lansels tras sia lavur d'ediziun. L'artitgel pon ins stgargiar qua, las Annalas pon ins empustar qua.
1. mars 2009
PRESCHENTAZIUN DAL PROJECT EN TERRA GRISCHUNA 2/2009
En il nov numer da la Terra Grischuna vegn preschentà il project d'ediziun da las ovras da Peider Lansel. L'artitgel mussa co che las activitads da Peider Lansel pon vegnir analisadas en dus contexts. La lirica engaschada da Peider Lansel e sia paschiun per la collecziun da chanzuns popularas e da manuscrits vegls stattan en relaziun cun la renaschientscha rumantscha. Las activitads politicas da Peider Lansel e ses essais cunter las pretaisas dals irredentists talians ch'il rumantsch saja in dialect talian èn da vesair en il context da las relaziuns internaziunalas spinusas en il temp tranter las duas guerras mundialas. Il curt artitgel pon ins stgargiar qua.
14 schaner 2009
EN TSCHERTGA DA L'ORMA POPULARA ENGIADINAISA
Fotografias istoricas e registraziuns da chanzuns popularas or dal relasch da Peider Lansel, 1910-1925
Referat en lingua tudestga en il Hotel Waldhaus, Segl, 21.15h.
Peider Lansel ha contribuì bler a la renconuschientscha e documentaziun dal rumantsch sco poet, essaist e collecziunader. El è stà in dals pli impurtants activists da la renaschientscha rumantscha.
Or da ses ritg relasch en Chesa Planta Samedan vegnan il romanist Rico Valär ed il scienzià da musica Robert Grossmann a preschentar e commentar vegls manuscrits da musica e registraziuns da chanzuns popularas e fotografias istoricas. En in entusiassem per la cultura populara, influenzà da la romantica tudestga, han ins empruvà tras tals documents da s'avischinar a l'orma populara engiadinaisa.
15 december 2008
PIZ - magazin per l'engiadina e las vals italofonas dal grischun
VOLKSLIEDER AUS DER SPRECHMASCHINE
Il nov magazin PIZ è deditgà a la tematica Tradition und Moderne. Tranter auter chattan ins en quel numer ina contribuziun davart las stentas da Peider Lansel per collecziunar e documentar las chanzuns popularas rumantschas da l'Engiadina. Cun ses fonograf dad Edison è Lansel ì novas vias en quest resguard. Davart sia lavur cun las chanzuns popularas e las ideas e concepziuns che stattan davos ses interess per quest bain cultural pon ins leger ubain empustond il magazin PIZ qua, ubain stgargiond l'artitgel qua.
1. december 2008
BÜNDNER MONATSBLATT 2008/5
«Segnungen der höheren deutschen Kultur» oder «Liebkosungen der sanften italienischen Mutter»? «Weder Italiener, noch Deutsche!»: Peider Lansels Kampf für die Unabhängigkeit der Rätoromanen.
En il nov numer dal Bündner Monatsblatt vegn preschentà l'ingaschament da Peider Lansel en Engiadina, en Svizra ed en Italia encunter ils irredentists talians. Lansel s'è engaschà cun referats, artitgels, essais e brevs per l'independenza culturala e linguistica dal rumantsch e per la suveranitad da la Svizra envers l'Italia. Quest artitgel sa concentrescha sin duas fasas decisivas da questas debattas: la discussiun enturn la questione ladina (1880-1920) ed ils cumbats ideologics encunter ils irredentists (1920-1938). Ins po empustar il Bündner Monatsblatt qua ubain leger l'artitgel qua.
21 november 2008
RAPPORT ANNUAL DA L'IGC - PRESCHENTAZIUN DAL PROJECT: LADINIA E ITALIA
En il rapport annual 2008 da l'IGC (Institut grischun per la perscrutaziun da la cultura) vegnan preschentads il project Ladinia e Italia - ediziun dals essays sur da lingua, cultura e litteratura rumantscha da Peider Lansel - e las activitads da l'emprim onn. Quest project d'ediziun vegn finanzià per 2/3 da l'IGC. La contribuziun sur dal project Ladinia e Italia pon ins leger qua, il rapport annual da l'IGC pon ins empustar qua.
25 settember 2008
VOM PHONOGRAPHEN ZUM iPOD: TADLAR VUSCHS DAL PASSÀ
En il nov Bulletin da Memoriav vegn rapportà detagliadamain en rumantsch e tudestg davart las registraziuns da chanzuns popularas or dal relasch da Peider Lansel che sa chattan tar la Fundaziun Planta Samedan. L'artitgel pon ins leger qua, il Bulletin entir pon ins pustar u stgargiar gratuitamain qua.
22 settember 2008
CHALENDER DA LITTERATURA RUMANTSCHA 2009
Ina pagina deditgada a Peider Lansel en il nov chalender da litteratura rumantscha: as laschai accumpognar dad auturas ed auturs rumantschs sin 53 paginas tras l'onn 2009 cun scuvertas e surpraisas. Empustaziun tar www.liarumantscha.ch.
24 avust 2008
PEIDER LANSEL: VITA & RELASCH
Da las 10 a las 11.30h ha lieu en la Sela Culturela a Puntraschigna en il rom dals dis da cultura da l'Engiadin'Ota in referat en tudestg e rumantsch da Rico Valär e dal scienzià da musica Robert Grossman sur da las chanzuns popularas ed ils manuscrits da musica che Peider Lansel ha collecziunà.
22 e 23 avust 2008
TRADIZIUN E MODERNA ILLA LIRICA DAD ANDRI PEER
En la Vouta a Lavin ha lieu ina fin d'emna deditgada a la lirica dad Andri Peer. Sper il scriver s'ha Andri Peer occupà tranter auter cun la vita e l'ovra da Peider Lansel, el ha era edì tut l'ovra poetica da Lansel.
Annetta Ganzoni, collavuratura scientifica a l'Archiv Svizzer da Litteratura, ha dacurt edì e commentà divers documents da tun e da video sur dad Andri Peer or dals archivs dal Radio e da la Televisiun Rumantscha. En duas contribuziuns da radio ch'èn ussa accessiblas sin dvd ad in vast public discurra Andri Peer sur da Peider Lansel, sia vita e sia missiun. (dad empustar tar www.liarumantscha.ch)
19 fin 30 avust 2008
L'ENGIADINA DA PÜ BOD -
FOTOGRAFIAS E CHANZUNS OUR DAL RELASCH DA PEIDER LANSEL
Dals 19 als 30 avust ha lieu en la Chesa Planta a Samedan ina exposiziun cun fotografias e chanzuns popularas or dal relasch da Peider Lansel, che sa chatta en la Biblioteca da la Fundaziun Planta. Sper quests interessants documents da la vita en Engiadina tranter il 1910 ed il 1920, èn era exposts il fonograf original impurtà da l'America e divers cudeschs cun notizias che Peider Lansel ha fatg areguard las chanzuns popularas ladinas.
L'exposiziun è averta mardi, mesemna, gievgia e sonda da las 14 a las 17h.
La digitalisaziun dal material istoric è vegnida sustegnida da Memoriav.
L'exposiziun è vegnida realisada cun il sustegn da: CULTURAsamedan, Fundaziun de Planta, Uniun dals Grischs.
