Tgi era Peider Lansel? – ina curta biografia

Andri Peer caracterisescha suandantamain la vita e l'activitad da Peider Lansel:

«Peider Lansel ha dedichà al rumantsch üna gronda part da sias forzas e da seis talent: innovatur sül chomp da la poesia lirica, collecziunader premurus da chanzuns popularas, da cudeschs vegls e manuscrits, interpret dal spiert rumantsch sco ch’el as sviluppet a travers ils tschientiners, promotur da nossa arcugnuschentscha culturala e rapreschantanza dasper tschellas linguas naziunalas, defensur cul pled e culla penna da noss bains autentics, portapled dals scriptuors rumantschs, da quels vivs e da quels morts, in sias antologias e sias ediziuns, cusgliader e messager eir vers l’ester, füt el quella admirabla figüra d’apostel, d’ün apostel a listess temp inspirà e tamprà da realissem, ün hom chi tegna sia plazza tanter las grondas figüras da la rumantschia.» (Peer, Andri: Ouvras da Peider Lansel, 1966:337)

1. Uffanza e giuventetgna

Peider Lansel è naschì ils 15 avust 1863 a Pisa sco figl primnaschì (da tschintg figls e duas figlias) dad Andri Töna Lansel da Sent (1831-1900) e dad Emilia Steiner da Lavin (1837-1901). Andri Lansel ha fundà a Pisa ina filiala da l’affar Lansel da Firenza, l’affar a Pi-sa purtava il num Enrico Lansel & Co., Coloniali in Porta Fiorentina e Barriera Vittorio Emanuele. Peider Lansel derivava dad ina famiglia burgaisa bainstanta. Fin a la vegliadetgna da nov onns ha el vivì a Pisa, durant la stad era el savens a Sent. Cun nov onns è el lura vegnì en la scola da Sent. Suenter ha el visità la Scola chantunala a Cuira e la Scola commerziala a Frauenfeld ed ès ì per in onn en pensiun en Svizra franzosa a Rolle. Dal 1879, cun 16 onns, è el entrà en ils affars da las famiglias Könz e Lansel ad Arezzo e Livorno: spezarias, pastizaria e colonialas ad Arezzo; colonialas a l’engronda e fabrica da products farmaceutics a Livorno. En quels affars ha el fat il giarsunadi da commerzi. Cur che ses bab s’è retratg dals affars ed è turnà en Svizra, ha Peider Lansel surpiglià cun mo 21 onns l’affar da Pisa e manà quel cun success. Suenter pacs onns ha el surlaschà ils affars pli u main a ses frars Andri ed Emil. El aveva suffrì ina relaziun d’amur disfortunada cun Ida Mosca, la sor d’in bun ami.

2. Return en Svizra

Dal 1893 ha el maridà Emma Curdin (Corradini) da Sent. Els han gì quatter uffants a Pisa (la figlia primnaschida Erica è morta cun in onn, seguan Erica, Bignia, Andri Albert). L’onn 1906, cun 43 onns, s’è Lansel retratg en Svizra cun sia famiglia, l’emprim a Sent e suenter a Genevra per l’ulteriura instrucziun dad ses uffants. Ma el passentava adina grondas parts da l’onn en Engiadina ed en viadi. A partir da quest temp s’è el deditgà quasi entiramain al studi da la cultura rumantscha ed a sia lavur da poet, cumbattend cun ses scrits en favur d’ina renaschientscha dal rumantsch, empruvond da liberar la lingua scritta da las influenzas talianas e tudestgas, defendend ella cunter scienziads talians l’irredentissem talian che vuleva en il temp tranter las duas guerras mundialas cumprovar ch’il rumantsch saja in dialect talian e ch’il territori rumantsch stoppia vegnir integrà en il stadi talian.

3. Editur e promotur dal rumantsch

Lansel ha publitgà atgnas ovras en ediziuns bibliofilas, procurà las ediziuns da las ovras da Giovannes Mathis e Gian Fadri Caderas ed edì las antologias da lirica Musa Ladina e Musa Rumantscha. Dasper ha el schlargià persunalmain las subvenziuns per questas ediziuns ed ediziuns dad autras ovras rumantschas, per exempel da la Grammatica e Dicziunari dad Antoine Vellemann.
Dal 1911 ha el fundà cun rav. Otto Gaudenz il Chalender Ladin, ed el è stà collavuratur e promotur da quest organ annual uffizial da l’Uniun dals Grischs che porta ses motto «Tanter Rumanschs, be rumansch!» sin il frontispizi. Cun l’ir dals onns ha el rimnà ina impurtanta collecziun da manuscrits e cudeschs rumantschs (numerusas dublettas ed ina collecziun unica da gasettas da l’Engiadina Bassa dal 19avel secul èn arsas dal 1921 en il fieu da Sent). A l’Exposiziun Naziunala da Berna dal 1914 ha Peider Lansel reunì e preschentà differents objects or da sia biblioteca persunala en ina vitrina.

4. Il collecziunader

Lansel ha en pli racolt e publitgà chanzuns e poesias popularas rumantschas, cun in fo-nograf dad Edison ha el registrà tranter il 1912 ed il 1915 passa traiatschient chanzuns popularas en Engiadina, a Bravuogn ed en Val Müstair. Dasper è el era stà in piunier da la fotografia en Engiadina ed ha intimà fotografs enconuschents sco per exempel Rudolf Zinggeler da documentar sin fotografias la vita e las usanzas da l’Engiadina. El è stà l’iniziant dal moviment per la reintroducziun dal vegl costum engiadinais sco costum da festa, s’è occupà da la chasa engiadinaisa, da sia architectura e decoraziun, ed ha collecziunà mobiglia engiadinaisa veglia da valur artistica. Suenter il fieu da Sent dal 1921 ha el promovì e subvenziunà la concurrenza da projects per la reconstrucziun da la part arsa da la vischnanca segund las normas da la protecziun da la patria.
Sia chasa a la Rue Toepffer a Genevra era in lieu d’inscunter per students, giuvens litterats ed artists ed intellectuals etablids sco Otto Barblan e Henri de Ziégler.

5. Consul svizzer a Livorno ed onuraziuns

L’onn 1926, cun 63 onns, è el stà oblià da turnar en ils affars en Italia sco directur da la fabrica Lansel e sco administratur-delegà da la S.A. Corradini suenter la mort da ses quinà Oscar Corradini e da ses figl Andri Albert cun mo 26 onns. El s’è stabilì a Livorno cun sia dunna e sia figlia Erica. Dal 1927 è el vegnì nominà Consul da la Svizra a Livorno. Suenter otg onns, dal 1934, è’l turnà definitivamain en Svizra. L’onn avant, a l’occasiun da ses 70avel anniversari, ha l’Universitad da Turitg numnà el doctor honoris causa per ses gronds merits per la defensiun dal rumantsch e per sia ovra poetica. Dal 1943, diesch onns pli tard, l’ha la Fundaziun Schiller undrà cun ses grond premi. Ils 8 december dal medem onn è el mort.